Ескерту: Автор және редакцияның жазбаша рұқсатынсыз мақаланы көшіріп басуға тыйым салынады.
Айтыс – өнер шыңы. Айтыскер ақындарды халық өзгелерден ерек жақсы көреді, мадақтайды. Оның дарынына да халық бұрыннан жоғары баға беріп, тіпті министрдің өзі оның өнерін ерекше атап өтеді. Кей тұста оның артынан түрлі сөздер ергенін де айтпай кетуге болмайды.
Менің бүгінгі кейіпкерім – айтыскер ақын Жандарбек Бұлғақов.
Қарашаш Есенбай:«Егер шындық біреу болғанда, мен бір тақырып төңірегінде жүздеген сурет сала алмас едім» -, дейді Пикассо, яғни әркімнің өз шындығы бар ғой. Ал, Жандарбектің шыншылдығын қалай өлшесек болады, өзіңіз қалай бағалайсыз?
Жандарбек Бұлғақов: "Шындық көп, ақиқат жалғыз" деген де сөз бар, «біреу алты деп көргенді, екіншісі тоғыз дейді» деген сияқты ғой. Өмірдің, өнердің, отбасының жеке шындықтары болады. Негізі жалпы ер-азаматқа тән шынайылыққа келер болсақ, адам баласы өзі шынайы болмаса да, өзгенің шынайы болуын қалап тұрады. Өзіме деген қарым-қатынаста, "шындық", "шынайылық" деген дүниені өте жоғары бағалаймын. Біреудің бойынан табылып жатса қуанамын, өз бойымнан да көрсетуге тырысамын. Әдетті адам көбіне біреуді емес, өзін-өзін алдайды. Мәселен, өнерге қатысты кейде «Ертең бітіре саламын...», не «Осы дәрежем болады-ау» деген сөздермен өзімізді алдаусыратамыз. Бірақ ортамен барынша шынайы қарым-қатынаста болуды қалаймын.
Қарашаш Есенбай: «Ертең бітіре саламын» деген алдаусырату бар дедіңіз, бұрынғы сұқбаттарыңызда да «бір басыңызға жететін жалқаулық бар екенін айтасыз». Өзіңіздің ойыңызша қазіргі жетістектеріңіз қандай дәрежеде?
Жандарбек Бұлғақов: Алда үлкен айтыстар болады, қазір жатпай-тұрмай соған дайындалып жатырмын. Күн мен түн ауысып кетті, өзіңізбен де түн жарымда сұқбаттасып отырғанымның себебі сол.
Қарашаш Есенбай: Жақында сіздің Дидар Қамиевпен айтысыңызды көрген едім, ол топтың айтысына қатыспағаныңызға біршама болған-ды. Cол айтыста Дидар сізге «Ерманов ертпей қойғасын...» деген қатарды айтады. Көпшіліктің білгісі келетіні де осы сұрақ деп ойлаймын, Ерманов ертпей қойды ма, әлде өзіңіз ермей қойдыңыз ба?
Жандарбек Бұлғақов: Осыдан бірнеше жыл бұрын Нұр-Отан париясының ұйымдастыруымен Астанада "Кіл жүйрікте, кім жүйрік" атты айтыс өтті. Астананың төрінде өтетін, қолында билігі бар адамдардың қатысуымен өтетін айтыс болғасын, ойымызды алдарында айтайық деген оймен қатыстық. Бірақ ол айтыста Жүрсін Ерман жүргізбеді, ал неге жүргізбегенін, партиямен не нәрсеге келісе алмағанын мен білмеймін. Аталмыш айтыстың жарнамасына түсіп қойған соң, әрі мемлекет ұйымдастырып отырған айтыс болғаннан кейін "Жоқ, біз қатыса алмаймыз",- деп мен өз басым айта алмадым. Оған қоса сол айтыспен қатар Қызылордада тағы бір айтыс болды, бірақ мен оған шақырту алмаған болатынмын. Сондықтан екі айтысқа да қатыспай отыра алмаймын ғой, Елордадағы айтысқа қатыстым. Содан кейін біршама уақыт үлкен айтыстардан шететіліп қалдым. Кейіннен Жүрсін ағамыз хат жазып, «Сен бала ондай еркелікті қой, қазір айтыстың ортасында жүретін уақытың» деп шаңырағына шақырды. Жүрсін ағаның бес томдығы шыққан кезде тұсаукесеріне бардық, кейін де бірнеше айтысқа шақырту алдым. Осылай бұл даулы мәселенің тігісін жатқыздық.
Қарашаш Есенбай: Бірақ сол Нұр Отанның айтысынан соң, 2015 жылы «Алтын домбыраға» шақырылдыңыз қателеспесем. Өйткені мен сол айтысқа барғанда сіз шықпадыңыз, сонда халықтың шулағанына Жүрсін Ерман «Жандарбекті шақырдық, келмеді» дегені есімде қалыпты.
Жандарбек Бұлғақов: Бір адаммен дауласып қалғаныңызды іштей білесіз, араңызда кикілжің бар. Біраз уақыт өткенше көріспеуге тырысасыз ғой, сол секілді ол айтыса барып абырой таппайтыным анық еді. Бір жағынан сол кезде Жүрсін аға мен Нұр Отан татуласты, сол кезде «Аға, кешіріңіз, айтыс сіздің қолыңызға өтіпті ғой. Мен енді қайтадан келейінші",- деп айтуға арым жібермеді. Бірақ, шақырғаны рас, тек арадағы өкпе-наз басылсын, алдынан өтейін деген ниетпен бармадым. Әйтпесе "Жүрсін Ерман шақырған айтысқа бармаймын" деп ат құйрығын кескенім жоқ.
Қарашаш Есенбай: Биыл әр өңірді жекелей аралап, айтыс бердіңіздер. Осы жайында айта кетсек, шалғайдағы қауымның айтысқа деген ниеті, сіздерге ықыласы қалай екен?
Жандарбек Бұлғақов: Бұл белгілі продюсер Жан Мұқановтың бастамасымен болған жоба. Алдымен Айнұр Тұрсынбаева әпкеміздің шығармашылық кешін Астанада өткізді, сосын Балғынбек Имашовтың кеші «Алматы аренада» болды. Осы уақытқа дейін айтыскер ағаларымыздың арасында шығармашылық кешін өткізіп жүргендер бар, бірақ осындай ауқымды, үлкен деңгейдегі шоу элементтерін қосып өткізген ақындар болған емес. Мұны сол кешке келген ақындардың бәрі айтты. Алматы мен Астанадағы айтысты екенің бірі көре бермейді ғой, сондықтан әр өңірлерге барып, айтыскер ақындардың турын өткізейік дедік. Ол жерлерде тек өзіміз ғана емес, жас айтыскерлерді де сахнаға шығарып, армандарына бір қадам жақындатуды көздедік. Бастысы билеттен түскен қаражаттың бәрін мұқтаж отбасыларға аударып бердік. Сол жобаның аясында 4-5 қазақ баспаналы болып, бірнеше науқас адамның емдеуге ақшасы табылды. Негізі осы жылы көпбалалы аналардың мәселесі ерекше назар аудартты. Әдетте ақындар тек сахнада айтып қаламыз ғой, сол сөздерімізді іспен жасап, бір қазақтың болсын үйлі болуына әсер етсек деген мақсатымыз болды. Бәрін жарылқап тастау мүмкін емес, десе де 4-5 қазақтың үйлі болғаны қуантты.
Қарашаш Есенбай: Халықтың сіздерге берер бағасы қалай екен? Мұны сұрап отырғаным, айтыскерлерден бөлінген топқа халықтың ықыласы кеміген сыңайлы. Өйткені, «Бұрынғы Жандарбек жоқ» деген пікірді көп кездестірдім.
Жандарбек Бұлғақов: Жаңа сұқбаттың басында айтыста халық мені сұрап, іздегенін айттыңыз. Егер халықтың бұрынғы махаббаты болмаса, халық мені іздемейтін еді. Сол іздегенінің өзі айтыста теңіздің тамшысындай болса да үлесім бар екенінен хабар береді деп ойлаймын. Іздеусіз қалсам қайтер едім? Сондықтан бізді жоғары деңгейге көтерген халқым деп білемін. Жаңа осы жобаның аясында баспана алып бергенімізді айттым. Халық келмесе, жиналмаса үй алынбас еді ғой. Иә, кейбір аймақтарда «аншлаг» болмады, себебі жарнама аз болды. Ал оңтүстік, батыс секілді жерлерде халықтың ықыласы тым ерекше. «Жаңаөзенге неге келмейсіздер?» деген соң, елдің бір ауыз сөзі үшін ол жаққа да күн ыстығына қарамастан барып қайттық. Мұның бәрі халықтың өлеңге, бізге деген махаббатының дәлелі. Біздің өз арамызда болған пендешіліктің салдарынан, халықтың өнерге, бізге деген құрметі азайып кетеді деп ойламаймын.
Қарашаш Есенбай: Жандарбек есімін ерте қалыптастырдыңыз, талай атақтылармен сайысып, биік дәрежеде өнер көрсеттіңіз. Сондықтан болар, халық сізден дүлділ айтыскер көрді, ал қазір қайта келгенде ортаңқол айтыскерлердің санатында қалғандай емессіз бе?
Жандарбек Бұлғақов: «Мұндай деңгейдегі айтыскер болып тұрмын» деп қалай айтамын? Халық өзі білетін шығар. Мен тек ресми айтыстарға екі жыл қатыспадым, бірақ ол уақытта үйде аяғымды көтеріп жатпағаным да анық. Жүрсін Ермановсыз өткен айтыстар көп болды, соларға шықырылып жүрдім. Мысалы, Шымкентте өткен үлкен халықаралық айтыстың және Астанадағы «Рух жаңғырығы» деген халықаралық доданың бас бәйгесін алдым. Мен айтыстың ортасында жүрген кезде де ондай пікірлер болатын, үнемі бабыңда жүру мүмкін емес. Жүрсін ағамыз айтатындай, кейбір айтыстарға дайындалмай барып әдемі сайыс жасауың мүмкін, кейде тас түйін дайын отырып, түрлі факторлардың әсерінен нашар өнер көрсетуің мүмкін. «Үнемі Жандарбек классикалық айтыс көрсете береді» деген нәрсе жоқ, ал халықтың олай күткені бұған дейін жоғары деңгейде өнер көрсете білгендігімнен болар деп ойлаймын. Елімнің «Алдында бұдан да мықты еді» деген пікіріне ие болудың өзі мәртебе.
Қарашаш Есенбай: Сіздің Жүрсіннен кетуіңізге әкеңіздің көз-қарасы қандай болған еді?
Жандарбек Бұлғақов: Әкем дау-дамайға көп араласқан жоқ. «Өзің шеш» деген ғана әңгіме болды.
Қарашаш Есенбай: Жақында Жүрсін Ерман бір бағдарламада сізді «Қаршығаға» теңеді.
Жандарбек Бұлғақов: Шынымды айтсам, білмейді екенмін...
Қарашаш Есенбай: Осы жылы берген бір сұқбатынан көрдім... Ал, сіз қазіргі айтыскерлерді, өзіңізден кейінгі буынды қалай бағалар едіңіз?
Жандарбек Бұлғақов: Менің өзім айтысқа шыққан тұсымнан бастап, қазірге дейінгі айтыстарға мүлде көңілім толмайды. Оның ішінде өзімнің де айтыстарым бар. Бұрыңғы ақындардың, мысалы, Оразәлі, Меліс, Бекарыс ағаларымыздың шарықтап тұрған шақтарындағы халықтың талғамы басқа еді. Тыңдап көрсеңіз, залда отырған адамдардың қолында бір жапырақ қағаз бен қалам бар. Зейін қойып тыңдап, керегін түртіп алатын. Мұхаммеджан ағамыз: «Айтыс – ауызша кітапхана, әркім өзіне керегін пайдаланар» деп айтады. Сол шақтакітапханаға келгендей отыратын көрермендер болатын. Ал қазір бүкіл телеарна шоу болып жатқаннан кейін, айтысқа да шоудың элементтерін алып келді, ол табиғилығынан ажыратқандай. Неге десеңіз, бір айтыскерді он ақын айтысқа дайындайды. Бұл адамның даралығын, өзіндік стилін жоғалтады. Бұрын радиодан айтыс берілсе, кім екенін бірден танитынбыз. Өйткені әр ақынның стилі бөлек еді. Қазір жасандылық, аузына «сыймайтын» сөздерді айтатындар көбейген. Бұл жерде мен жалпылама өзімнің легімді айтып жатырмын, «Жандарбек солай айтты» деп жүрмесін, ол буынның ішінде өзім бармын.
Өткенде инстаграмға «Айтыстың табиғилығын жаңғыртайық. Қарсыласты білмей қатысайық, сахнада сурырып салмалығымызды көрсетейік» деп жаздым. Мысалы, өткендеБішкекте өткен айтыста қарсыласымды соңына дейін білген жоқпын.
Қарашаш Есенбай: Бұл идеяңызды осыдан бірнеше жыл бұрын Жүрсін Ерманға айтқан екенсіз. Бірақ бұның жүзеге аспай келе жатуына не кедергі?
Жандарбек Бұлғақов: «Алтын домбыраның» іріктеуінде осыны айтып, дауысқа салдық. Сонда мұны қолдаған төрт-бес ақын ғана болды, аттарын атамай-ақ қояйын. Қолдамағандар жиналыстан соң бөлмеге барғанда «Сендер неге өздеріңше батырсыңдар» деп ренжіді.
Меніңше қазір айтыста жүрген ақындардың бәрі суырып салып, жырлай алады. Тек алдын ала жеребе болғанға үйреніп қалған деп ойлаймын. Бір кездері солай халық алдында жұптаған айтыстар да өтті. Бірақ сол кезде де кейбір ақындар қарсыласының кім екенін біліп отырыпты.Оны неге олай жасағанын білмедім.
Қарашаш Есенбай: Жаңа айтыстың сапасы туралы айтып қалдыңыз ғой, негізі өзі – шоу. Бірақ соны «шоу жасаймыз» деп «Жұлдыздармен айтыс» деген дүниелерді экранға шығарып жүр. Бұл үрдіс айтыстың бет-бейнесін құртып, құлдыратып жіберген жоқ па?
Жандарбек Бұлғақов: Шоу айтысқа шақырды, бірақ мен барған жоқпын. Ұнамайды! Енді қалғаны әншімен айтысып отыру еді, оны мен абырой көрмеймін. Бірақ қатысқан ақындарды да сөкпеймін. Жаңа айтқанымдай, біреу үшін алты болса, екіншісіне тоғыз ғой (күліп). Өйткені «айтыс деген осындай болады екен» деп, шоу айтысты көргендер бар екен. Оған бір дәлел айтайын, біздің Сара Тоқтамысованы тоқтатқан жол полициясының қызметкері, «Сіз Қанатпен айтысқан қыз емессіз бе?» депті. Негізі айтыскер – Cара. Оның Қанат Әлжаппаровпен айтысынан кейін, басқа айтыстарында көргендер бар екен. Сол жағынан бір пайдасы болғандай.
Қарашаш Есенбай: Қанат арқылы Сараны танып жатыр екен. Осыған ұқсас, кеше Айнұр Тұрсынбаеваның желіде айтқан сөзінен «Мені айтыскер емес, психолог деп танитындар көбейіп келеді» дегенді естіп қалдым. Неге айтыскерлер де өзгелер секілді имиджін қалыстастыра алмады? Неге жастар сіздерді идеал көрмей қалды?
Жандарбек Бұлғақов: Ол үшін ұйымдастырушылар мен айтыскерлер тарапынан үлкен жұмыстар атқарылуы тиіс. Мысалы, «Қазақстан барысындағы» батырларды осыдан он жыл бұрын ешкім таныған жоқ қой.Олар да біз сияқты той-жиындарда күресіп жүретін балуандар еді. Кейін олар "Қазақ күресінің" имиджін жасап, Астананың төрінде ілінетін билбордтарда тұратын балуандарға айналды. Сол себептен қосымшаайтыстар болып жатса, қарсылық көрсетудің керегі жоқ. Жан-жақты түрлі жобалар болса, ақындардың имиджі де көтерілер. Біздің Жан Мұқановтың жобасына келісуіміздің мәні осында. Ақындарға деген халықтың пікірін өзгертіп, таныту үшін продюсерлердің тарапынан қарқынды жұмыстар керек.
Қарашаш Есенбай: Кездесер алдын сіздің біршама сұқбаттарыңызды қарап шықтым, онда «сахнада басқа, өмірде басқа ақындар туралы жиі айтасыз. Көңіліңізді қалдырған сыңайлы, қазір ондайлармен араласасыз ба?
Жандарбек Бұлғақов: Бәрімен жақсы араласамын, бірақ ара қатынасты сақтауға тырысасың. «Мен періштемін» деп айтпаймын, дегенмен жанымда жүргендерге «мынауың болмайды, жөндейік» дегенде қабылдайтындар да, қабылдамайтындар да бар. Мен сахнадағы ұстанымымен өмірдегі тірлігі сәйкес келетін ақындарды құрметтеймін. Мысалы, Ринат Зайтов ағамыздың ер азаматқа тән бір беткейлігін, мінезін сыйлаймын. Әрине, барлық ұстанымымен келіспеуім мүмкін, бірақ бағалайтын ұстанымдары бар.
Қарашаш Есенбай: Енді той мәдениеті жайында айтсақ, өзіңіз қаншалықты жиі шығасыз?
Жандарбек Бұлғақов: Халықтың сұранысы әр кезде әрқалай ғой. Көбіне бізді келіннің бетін ашуға, тұсаукесуге шақырады. Жалпы кез келген қонақ етіп шақырған жерде, домбыра ұстатпай тұрмайды.
Қарашаш Есенбай: Қазіргі асабалардың деңгейі қандай? Неге қазақтың жігіттері сахна мен тойға ғана ұмтылатын болып кетті?
Жандарбек Бұлғақов: Бізге күн керек емес, «Жұлдызға» тойып жатырмыз. Рухани ахуалымыз қараңғы тұста тұрғанын осыдан байқауға болады. Осы жерден он метр аттап шықсаңыз, неше түрлі өнер мектебін көресіз. Вокал, дауыс қою, актерлық шеберлік, тіпті асаба мектебі дейін бар. Әлеуметтік желінің дәріптеп отырғаны осы, аз қимылдап мол ақша тапқысы келеді. Рухани жобаларға адамжинау мұң, одан ажырасып кеткен әншінің күйеуін жамандап отырғанын берсе, рейтинг көтеріледі. Телеарнаның жиырма төрт сағат дәріптеп отырғаны да осы той.
Қарашаш Есенбай: Асаба, тойда жүретін жігіттер халықтың алдына шығып «біз қазақ батыр халықтың ұрпағымыз» деген жалған пафосқа толы сөздерді айтады. «Рухани қараңғылыққа келе жатырмыз» депайтып отырсыз ғой, соның алдын алу үшін нендей жұмыстар керек?
Жандарбек Бұлғақов: Бұл - үлкен идеология! Қазіргі күйіміз біздегі идеологияның ақсап тұрғанының салдары деп ойлаймын. Біріншіден отбасы, одан кейін мемлекет деген екі қымбат нәрсе, екі тетікті дұрыстау қажет. Жастар бірігіп бір нәрсе істегісі келгенімен басы бар, аяғы жоқ нәрсе. Қаншама қоғам белсендісі болып жүрген достарым бар, іс-шаралар өткізіп кездесулерге шақырады. Бірақ «жаяудың шаңы шықпайды, жалғыздың үні шықпайдының» кері. Осындан екі-үш жыл бұрын мектеп қабырғасындағы қыздарға қатысты дау-дамайлар шықты. Таразда баласын терезеден лақтырып, жаңа туған сәби әжетханандан табылып жақтан кезде Балғынбек ағамыз бізді жинап «Не істейміз? Айтыста айтық, желіге жаздық, бірақ біздің міндетіміз онымен шектелмейді. Абыройымызды сатсақ та, бірдеңе істейік!» деп мектептерде кездесулер өткізіп, оқушылармен сөйлестік. Сонда алғашында телефонға үңіліп отырған балалардың соңында әңгімелері бітпейді, сөйлескісі келеді. Байқағаным, үйдегі дастархан басында ондай әңгімелер айтылмайды. Бізде баланы тәрбиелеу, өсіру дегенді оны киіндіру, тамағын беру, заманға сай оқыту деп ойлайды. Мысалы, тазы иттің өзі баласына азығын қалай аулау керек екенін үйретеді ғой. Біздің аң мен құстан артықшылығымыз бар, бала тәрбиелеуде де олардан ара жігіміз болуы керек қой. Сондықтанрухани дүниені, идеологияны отбасынан бастау керек.
Қарашаш Есенбай: Бір сұқбатта үлкен арманыңыздың бірі әкеңізге атақ алып беру және шығармашылық кеш өткізу екенін айтыпсыз. Ол күн жақында ба, қандай да бір жоспарларыңыз бар ма?
Жандарбек Бұлғақов: Алматыда кеш өткізуді аса қаламаймын. Балғынбек ағаның кешінің алдындағы уайымын көрдім, негізі ол кісі жер сілкінсе де қозғалмайтын, қамсыз адам ғой. Бірақ кешінің алдында қатты алаңдады.
Әкеммен бірге кешімізді Алматы облысында өткізетін шығармыз. Одан кейін ғана Алматы қаласында болады деп ойлаймын.
Қарашаш Есенбай: Сол күнге жеткізсін, сұқбаттасуға уақыт бөлгеніңізге рақмет!
Автор: Қарашаш Есенбай
Фото: Жеке мұрағаттан
