Қазақстан – әлемдегі энергетикалық державалардың бірі.
көрнекілік үшін суреттер ғаламтордан алынды
Қазақстан – әлемдегі энергетикалық державалардың бірі. Біздің республикада мұнай, табиғи газ, көмір, уран сияқты энергетикалық ресурстардың үлкен қоры бар. Энергетика саласын тұрақты дамыту, жаңа өндіріс орындары мен халықты энергия ресурстарымен қамтамасыз ету Арал өңірінің әлеуметтік-экономикалық дамуының басым бағыттарының бірі саналады.
Электр энергетикасы кез келген мемлекеттің экономикасының дамуында маңызды рөл атқарады. Қазақстан Республикасының бiрыңғай электр энергетикалық жүйесi – бұл отандық тұтынушыларды сенiмдi және сапалы энергиямен қамтамасыз ететiн электр станцияларының, электр беру желiлерiнiң және қосалқы станциялардың жиынтығы. Қазақстанда электр энергиясын өндіретін екі жүзден астам электр станциялары бар. Жүйелік оператор және Қазақстанның магистральдық электр желілерінің операторы функцияларын, сондай-ақ біздің ел мен көршілес елдер арасындағы электр энергиясының саудасын «KEGOC» Қазақстандық электр желілерін басқару компаниясы» АҚ жүзеге асырады.
Бүгінгі таңда Қызылорда облысында газдандыру, жылумен жабдықтау және энергетика, сондай-ақ коммуналдық және сумен жабдықтау салаларындағы мемлекеттік саясатты жүзеге асырудағы маңызды миссия облыстық энергетика және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық басқармасына жүктелген.Бұл басқарма 2006 жылы құрылған. Ведомстволық бағыныстағы басқару органдары «Қызылорда электр желілері компаниясы» АҚ, «Қызылордатеплоэлектроцентр» МКҚК және «Қызылорда газ тарату жүйесі» РМК жанындағы МКҚК. Осы маңызды энергетикалық құрылымдардың даму тарихы Сыр өңірінің қалыптасуымен тығыз байланысты.
Тарихқа көз жүгіртсек, облысымызда алғаш рет ауқымды электрлендіру жұмыстары Қызылорда республиканың бас қаласы болған кезеңде басталғанын көруге болады. Бұл салада үлкен өзгерістер басталды. Ауылдық жерлерге электр жарығы тартыла бастады, керосин шамдары «Ильич шамдарымен» ауыстырылды. Ал 1960 жылдардың басында облыстың энергетика саласына Қызылорда қаласындағы 400 кВт-тық екі электропоезд ғана кірді. 1965 жылы Новоқазалыда, 1966 жылы Шиелі, Арал ауылдарында энергетикалық пойыз жолға шықты. «Западная», «АТД» және «Залинейная» қосалқы станцияларын қоса алғанда, ЖЭО-6-дан 35 кВ бірінші әуе желісі 1967 жылы салынды.
1964 жылы мамырда ҚазКСР Министрлер Кеңесінің қаулысымен облыстағы шағын энергетикалық кәсіпорындар республиканың Экономикалық істер министрлігі мен жергілікті кеңестердің қарауынан ҚазКСР Энергетика және электрлендіру министрлігіне берілді. Сол жылдың шілде айында Қызылорда қаласындағы және облыстық дизельдік электр станцияларының қолданыстағы электр желілері негізінде электр желілері басқармасы құрылып, 1972 жылы Қызылорда электр желілері кәсіпорны болып аталды.
1964 жылы 10 және 0,4 кВ электр желілерінің ұзындығы 71 км, 10/0,4 кВ трансформаторлық қосалқы станциялардың саны небәрі 61, жалпы қуаты 6250 кВА құрады. Ол кезде қуаттылығы 35 кВ және одан жоғары электр желілері мен қосалқы станциялар мүлдем жоқ болатын. 1964 жылы кәсіпорынның баланстық құны 33 миллион рубль болды. Мұнда 167 адам жұмыс істесе, оның екеуі ғана энергетика саласына қатысты жоғары білім алған.
1970 жылдың аяғында 220 кВ «Қызылорда-Мірғалымсай» әуе желісі іске қосылғаннан кейін облыстың энергетикасы Оңтүстік Қазақстанның энергетикалық жүйесімен қатар жұмыс істей бастады. 1985 жылы желтоқсанда 220/35/10 кВ Қызылорда қосалқы станциясы іске қосылып, 220 кВ Қызылорда – Кентау әуе желісі іске қосылды.
1994 жылы «Қызылорда» қосалқы станциясында қуаттылығы 40 000 кВА екінші трансформатор, Шиелі кентінде қуаттылығы 4000 кВА жаңа трансформатор мен 35/10 кВ «Аудан орталығы» қосалқы стансасы іске қосылды. 1996 жылы «Қызылорда электр желілері» және облыстық энергия өткізу басқармасының негізінде «Қызылорда электр желілері компаниясы» ААҚ құрылды. Оның негізгі міндеті – өңірдің электр желілерінің тиімді және сенімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету.
Бүгінде Қызылордадағы 10/0,4 кВ электр желілік жүйесін қайта құру және жаңғырту жөніндегі инвестициялық бағдарлама шеңберінде "КРЭК" АҚ электрмен жабдықтау сенімділігін арттыру, электр энергиясының көлемі мен сапасын арттыру, пайдалану және техникалық қызмет көрсету шығындарын, сондай-ақ электр энергиясының техникалық және коммерциялық ысыраптарын азайту жөніндегі жұмысты жалғастыруда.
Өңірде электр желілерінің жалпы ұзындығы он мың км-ден асады, әртүрлі қуаттылықтағы 1867 қосалқы станция бар. Олардың тозу деңгейі 68 пайызды құрайды. 2023 жылы Электрмен жабдықтау бойынша жеті жобаны іске асыруға 3,7 млрд теңге бағытталды. Бұл қаражат өткен жылы басталған бір жобаны іске асыруға, төрт жаңа нысан салуға жұмсалды. Бұдан басқа, "КРЭК" АҚ жарғылық капиталын ұлғайтуға облыстық бюджеттен 1,6 млрд теңге бөлінген. Бұл қаражатқа Қызылордадағы 10/0,4 кВ 35 қосалқы станцияны блоктық модульдік үлгіге ауыстыру, 10/0,4 кВ 27 қосалқы станцияны күрделі жөндеу жұмыстары жүргізілді, 31,6 км кабель желілері жаңартылды. 2024-2026 жылдарға арналған республикалық бюджетті қалыптастыру шеңберінде келесі жылға Шиелі ауданында қуаты 220/35/10 кВ қосалқы станцияны қайта жаңарту жөніндегі жобаны іске асыруға бюджетке өтінім жолданғаны туралы айтылады.
Облыста энергия үнемдеу мен энергия тиімділігін арттыру бойынша шаралар қабылдануда. Мысалы, 2021 жылы Жалағаш ауданының екі мектебіне және Шиелі ауданының екі балабақшасына термиялық жаңғырту элементтерін пайдалана отырып күрделі жөндеу жүргізілді. Республикалық бюджет қаражаты есебінен Қызылордадағы 11 көпқабатты тұрғын үйге күрделі жөндеу жұмыстары жүргізілген. Саябақтарда және облыс көшелерінің бойында орнатылған 21500 шамның 12 818-і энергия үнемдейтін жарықтандыруға ауыстырылды. Сонымен қатар, облыстың 2022-2026 жылдарға арналған энергия үнемдеу және энергия тиімділігін арттыру жөніндегі жол картасы бекітілген. Өткен жылы республикалық және облыстық бюджеттерден 26 нысанды газ отынына ауыстыруға қаражат бөлінді. Нәтижесінде жылытуға арналған бюджет қаражаты кем дегенде үш есе үнемделгені байқалады.
Облыста "жасыл" энергетика дамуда. Осылайша, баламалы және жаңартылатын энергетиканы дамыту жөніндегі шаралар шеңберінде 2013 жылы өндіріс іске қосылғаннан кейін және Жаңақорған ауданындағы "СКЗ-U" күкірт қышқылы зауытының энергия тұтынуын ұлғайтқаннан кейін қуаты 420 кВт күн электр станциясы пайдалануға берілді. Ол жұмысшы елді мекенді толығымен электрмен қамтамасыз етеді, ал артық мөлшері үшінші тарап тұтынушыларына беріледі. Ауданда 10 МВт күн электр станциясы да салынды. Сонымен қатар, Байқоңыр мен Жалағаш ауданында осындай баламалы энергия көздерін салу жоспарлануда. Бүгінгі таңда күн станциялары облыстың көптеген фермерлік шаруашылықтарында жұмыс істеп тұр.
Газдандыру - энергетика саласындағы мемлекеттік саясаттың басымдықтарының бірі. Облыс басшылығы экономиканың осы маңызды саласын іске асыруға ерекше назар аударады. 2004 жылы "Қызылорда қаласының жылу энергия көздері мен тұрғын үй секторын ілеспе газға ауыстыру" ауқымды жобасын іске асыру басталды. Тәуелсіз Қазақстан тарихында бұл ілеспе газды пайдалана отырып, елді мекенді газдандырудың алғашқы кешенді жобасы. 2004 жылдың қысында компания Қызылорданы газдандырудың бірінші кезеңін аяқтады. Қызылорданың "Мерей" және "Ақмешіт"шағын аудандарының алғашқы тұтынушыларына газ салтанатты түрде берілген еді.
Аудан орталықтары мен басқа да елді мекендерді газбен жабдықтау "Бейнеу-Бозой-Шымкент"магистральдық газ құбырының арнайы көзделген бұрмалары арқылы жүзеге асырылады. Оның жалпы ұзындығы-1143 шақырым, оның 846-сы облыс аумағы арқылы өтеді. Бұл өңірдегі елді мекендердің 90 пайызын арзан табиғи газбен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Газдандыру бағдарламасы аясында ЖЭО аумағында қуаты 55 Мвт газтурбиналық электр станциясы салынды, жылу көзі қымбат мазуттан газға ауыстырылды, ол халық үшін әлдеқайда арзанға түсті. Қаланы газдандыру үшін ең озық, заманауи технологиялар қолданылды. Жаңашылдықтардың бірі-көп қабатты тұрғын үйлердің пәтерлерінде смарт-картасы бар есептеу құралдарын орнату.
Облыс әкімдігі мен "ҚазТрансГазАймақ" АҚ арасында жасалған меморандум аясында Жаңақорған, Шиелі, Қазалы, Арал аудандары мен Байқоңыр қалаларын газдандыруға қажетті қаражат бөлінді. Нәтижесінде 2015 жылы төрт аудан орталығы – Арал, Әйтеке би, Шиелі, Жаңақорған ауылдары газдандырылды. "Көгілдір отынға" Тасбөгет кенті мен Қызылжарма қала маңындағы ауылдық округі қосылды. Кейінгі жылдары Талсуат және Белкөл елді мекендері газдандырылды. Ал 2017-2018 жылдары Жосалы, Тереңөзек және Жалағаш кенттерін газдандыру жобасы басталды, 53 елді мекеннің тұрғындарын табиғи газбен қамтамасыз ету үшін автоматтандырылған газ тарату станциясы салынды. Бұдан кейін облыс орталығы мен басқа да елді мекендердің сол жағалауын газдандыру басталды.
2022 жылдың қорытындысы бойынша облыс халқының табиғи газға қосылған үлесі 72 пайызды құрады. Төрт қала – Қызылорда, Арал, Қазалы және Байқоңыр толығымен газдандырылды, 230 ауылдық елді мекеннің 22-сі, оның ішінде алты аудан орталығы. 2023 жылы газбен жабдықтаудың 26 жобасын іске асыруға республикалық және облыстық бюджеттерден 9,3 млрд теңге қаржы қаралған.
Бұл қаражатқа 2022 жылы басталған жеті жоба жалғасып, 19 жаңа жоба басталды, оның ішінде Жаңақорған ауданындағы құс фабрикасын және Жаңақорған кентінің кеңейтілген аумақтарын газбен жабдықтау жөніндегі бастамалар. Осы жылдың соңына дейін 11 елді мекенді (Төретам, Ақай, Абай, Досан, Жайылма, Құттықожа, Шалқия, Кейден, Тәжібаев, Еңбекші, Жиделіарық) газдандыру аяқталады, соның арқасында "көгілдір отынға" 40 мыңға жуық ауыл тұрғыны қосылады. Сонымен қатар, 2024-2026 жылдарға арналған республикалық бюджетті қалыптастыру шеңберінде жалпы құны 19 млрд теңгені құрайтын 23 жобаны іске асыруға бюджеттік өтінім ұсынылды. 2023 жылдың қорытындысы бойынша газдандыру деңгейін 75 пайызға дейін жеткізу жоспарлануда.
Энергетика саласы-елдің әлеуметтік - экономикалық дамуының локомотиві. Бұл саланың қызметкерлері өңір экономикасының дамуына ерекше үлес қосуда. Олардың жұмысы әлеуметтік нысандарды, кәсіпорындар мен мекемелерді, сондай-ақ тұрғын үйлерді жылумен және жарықпен қамтамасыз ету сияқты маңызды міндетпен байланысты.
Өңірде елді мекендерді сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету жөніндегі бағдарламаны іске асыру жалғасуда. Бүгінде облыс халқының 98,1 пайызы (230 елді мекеннің 198-і) орталықтандырылған сумен қамтуға қосылған. 2023 жылы "Қуатты өңірлер – елді дамытудың драйвері" және "Ауыл – халық бесігі" бағдарламалары аясында 23 жобаны іске асыруға 7,2 млрд теңге бөлінді. Олар аяқталғаннан кейін 163 км сумен жабдықтау жүйесі жаңғыртылады, облыстың 100 мыңнан астам тұрғыны сапалы ауыз сумен қамтамасыз етеді. Жалпы, 2023 жылдың соңына дейін жалпы көрсеткішті 98,3 пайызға дейін жеткізу жоспарлануда.
Өткен жылы "Нұрлы жер" бағдарламасы аясында өңірде 15 көпқабатты тұрғын үй күрделі жөндеуден өтті. Биыл тағы 18 көпқабатты үйді жөндеуге қаражат бөлінді. Облыста 54 апатты көппәтерлі тұрғын үй бар. Мұндай үйлерде тұратын 633 отбасы жаңа тұрғын үйге кезекте тұр. 2022 жылы осы санаттағы 60 азамат пәтер алды, 2023 жылы тағы 40 азаматқа тұрғын үй беру жоспарлануда. Жалпы, 2023 жылдың 1 қаңтарына тұрғын үй кезегінде 36501 адам тұрғаны туралы ресми мәліметтер бар.
Өңір басшысы атап өткендей, облыста 2023-2029 жылдары 5041,5 мың шаршы метр тұрғын үй салу жоспарлануда, оған барлық қаржыландыру көздерінен қаражат көзделген.
- Ағымдағы жылдың төрт айында өңірде 174,3 мың шаршы метр тұрғын үй пайдалануға берілді-бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 102,4 пайызға артық. Биыл "күшті өңірлер – елді дамытудың драйвері" ұлттық жобасы аясында 692,3 мың шаршы метр тұрғын үйді пайдалануға беру жоспарлануда. Міндет-жыл соңына дейін жоспардың уақтылы және толық орындалуын қамтамасыз ету, – деп қала және аудан әкімдіктеріне тапсырды облыс әкімі Нұрлыбек Нәлібаев.
Атап өтілгендей, жұмыстың сапасы мен көпқабатты тұрғын үйлердің құрылысын уақтылы аяқтау бақылауда болуы тиіс. Сондай-ақ, халықтың әлеуметтік осал топтары үшін сатып алу жоспарланып отырған 1000 пәтерді пайдалануға беру қажет. Күн тәртібінің екінші мәселесі бойынша бейінді облыстық департаментке сауда орындарында әлеуметтік маңызы бар азық-түлік тауарларының бағасына мониторинг жүргізу тапсырылды. Қызылорда және аудандар әкімдіктері кәсіпкерлер арасында тауарларға шекті сауда үстемесін сақтауға қатысты түсіндіру жұмыстарын жүргізуі қажет. Сонымен қатар, апта сайын ауыл шаруашылығы өнімдерінің жәрмеңкелерін өткізу міндеті қойылды. Күрішті қайта өңдеу кәсіпорындары делдалсыз басқа аймақтардағы сатып алушылармен келісім жасасуы маңызды. Ол үшін бейінді министрліктермен бірлесіп өңірлердің әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациялары өкілдері мен бизнесмендердің қатысуымен бизнес-кездесуді ұйымдастыру мүмкіндіктерін қарастыру тапсырылды, деп хабарлады облыс әкімінің баспасөз қызметі.
