"Шынымен барлық айтыстың ішінен соны қиып алып тастағанына қатты қуандым".
Автор мен редакцияның жазбаша рұқсатынсыз көшіріп басуғы тыйым салынады.
Бірде «Талант - Жаратқанның сыйы ғана емес, сонымен бірге өзінің алдындағы, қоғам мен Отан алдындағы жоғары жауапкершілікте» деген Елбасының сөзін оқығаным бар еді. Ал оның бұл жауапкершіліктерін «Бекарыстың інісі», «Әселханның шәкірті» деген сөздер екі еселеткен. Сондықтан сол мүддеден шығуды мақсат етеді.
Менің бүгінгі кейіпкерім – айтыскер ақын, жастар белсендісі Дәурен Ақсақалов.
Қарашаш Есенбай: Мамандығыңыз мұғалім, өзіңіз мемлекеттік мекемеде жұмыс істейсіз, ал көпшілік сізді айтыскер деп таниды. Өзіңізге қай Дәурен жақын?
Дәурен Ақсақалов: Мұғалімдіктен де, қызметтен де қашпай, өзінің шама шарқын кез келген салада сынап жүрген Дәуренді танимын. Мысалы, спортпен кәсіби айналыспасам да серік еткенмін. Мемлекеттік қызметті де алып жүрмін. Жалпы жастық жігерді барлығына бірдей жеткізуге тырысып жүрген Дәуренді жақын танимын.
Қарашаш Есенбай: Көп шығармашылық адамы еркіндік, тәуелсіз болғанды құп көреді. Ал қызмет бабында ақындығыңызға қойылған шекара бар ма?
Дәурен Ақсақалов: Әрине, бар. Ол еркіндікті сақтап қалған ақындарға мен де қызығы да, қызғана қараймын. Менің көп сөздерім мен өлеңдерім ішімде өліп жатыр. Өкінішке қарай, солай. Бірақ кейбір дүниелер үшін кей дүниені құрбан етуге тура келетін кездер болады. Өлеңді құрьан еттім деген сөз емес, кейбір детальдарын ғана. Мына салады қызмет етемін, шамам келе ме, оның өзіндік талаптары бар ма, демек мен оған көндігуім керек.
Қарашаш Есенбай: Бізде «сарай ақыны, сосын ақиқатты айтатын ақындар» деп қарап жатады. Сіз өзіңізді қай топқа жатқызасыз?
Дәурен Ақсақалов: Елге ұнамайтын кейіпкерді жақсылығын айтып, ырысын тасытқан жерім жоқ. Жұрт сүйетін кісінің жаман жағын іздеген жерім тағы жоқ, болмаса ел пікіріне жеке өзім қарсы шыққан жерім жоқ. Сондықтан заманға сай шындық айта алып жүрмін деп ойлаймын.
Қарашаш Есенбай: Ақынның үшінші көзі болады дейді. Ал сіздікі бір сарындылық емес пе?
Дәурен Ақсақалов: Жоқ, бір сарындылық емес. Менің де әр дүниеге өзіндік көзқарасым бар. Ал ол көпшілікпен ұйқаспай жатса, қарсыласа беру де мәре емес. Тиісінше менің көзқарасым көппен бірдей болса, біздікі деп даурығудың да қажеті жоқ. Әр адамның көзқарасы өзінде, оны қалай жеткізсе де еркінде.
Қарашаш Есенбай: Қазір айтыстан жиі көрінбейсіз. Себеп?
Дәурен Ақсақалов: Шынымды айтайын, соңғы 2 жылда қарайып қалдым. Уақыттың тапшылығынан тек айтыстың қарсаңында ғана болмаса, қосымша ізденістен шеттеп қалдым. Өтіп бара жатқан уақыттарыма өкінемін. Тура бір шыңдалатын, қорықпай кейіп, жойып айтатын жасымда ізденуім аз екеніне қынжыламын. Сондықтан айтысқа да сирек шығатын болдым. Екі үш жылдың алдында дұрыс еді, ал қарайып қалғаныңды сезгенде өзіңде кері шегіне бастайсың.
Қарашаш Есенбай: Көпшілік сізді «Бекарыс Шойбековтың інісі» деп біледі. Сұқбаттарыңызда да, тіпті айтыста хабарлағанда да осылай шақырады. Бұл туралы өзіңіз де «үлкен жауапкершілік» деп айтқан екенсіз. Сондай атақпен шығып отырып, үміт пен жауапкершілікті ақтай алмадым ау деген кездесулер бар ма?
Дәурен Ақсақалов: (күліп) М-м-м, болады ондай... Тек Бекарыс емес қой, «Әселханның шәкірті» дейді, ол да жауапкершілік. Жалпы ақын болу – жауапкершілік. Ал жоғарыдағы атақтың қосылуы тіпті «ауыр». Сондықтан жаңа айтқанымдай мұндай жауапкершіліктерді арқалап шығуға ізденіс аз болып тұр, айтысқа сирек шығудың себебі де бар.
Ізденісте жүрген ақындарды құрметтеймін, кейбір жүрдім-тұрдым қарайтын бауырларымды да білемін. Мен де сол екінші қатардамын. Ал ізденіс аз кезде өкіну де, сәтсіздік те заңдылық. Ондай жағдайлар болып тұрады...
Қарашаш Есенбай: Әсер еткен оқиға санада қалады ғой, осы сұрақ қойылғанда қай оқиға еске түсті?
Дәурен Ақсақалов: 2016 жылы қыста Орал қаласында айтысқа барып, Жансая Мусинамен жақсы айтыс жасап, 1 орын алдым. Келесі жылы тура сол мезгілде тағы бардым. Халық «былтырғы жеңімпаз жігіт» дегендей қабылдап жатыр. Сол кезде Талғат Мықи бауырыммен айтыстым. Оның руын әзілдеймін деп дұрыс жеткізе алмадым ба, қазылардан сын естіп қалғанмын. Рулық бөлініс емес, әзілге бұрамын деп ойлағанмын. Содан кейін ешкімнің руы туралы айтпайтын болдым. «Руға, жүзге бөлінбеу туралы» жақсы білемін, бірақ қалай ойыма келмегенін білмеймін.
Сол айтыстың эфирге шықпауын тілеген едім, шынымен барлық айтыстың ішінен соны қиып алып тастағанына қатты қуандым.
Қарашаш Есенбай: Қазіргі айтыстың дәрежесін оның өкілі және көрермені ретінде қалай бағалайсыз?
Дәурен Ақсақалов: Көрермен ретінде айтыстың дамығанына қатты қуаныштымын. Қазіргі айтыс өлеңдік құрылымы жағынан, бейнелеу, жеткізу жағынан да қатты дамып кеткен.
Ал айтыстың өкілі ретінде қиналамын... Оның өзіндік себептері. Нақты себептері деп қазбалағым келмейді. Екінші тұрғыдан ол майданның алғы шебінде жүрмегендіктен де пікір айтқым келмейді.
Тек өз қатарласатарыма жеке көзқарастарын қалыптастырса, ере жүрмесе деп ойлаймын. Халық сені мақтауы үшін «Пәленше сен жаман, төгенше сен жақсы» деп айтуды құп санамаймын. Бірақ қазіргі ақындар сауатты, тігісін жатқызып жеткізеді. Ақынның функциясы билік пен халық арасындағы көпір ғой. Сондықтан көпірдің екі жағындағыны да қапа қылмай, көркемдей алуы керек.
Қарашаш Есенбай: Айтыскерлердің өлең құрылымын, өзіндік стилін саралап, бағалай алатын көрермен бар ма?
Дәурен Ақсақалов: Бар, бірақ айтыстың көрермені ескіріп қалған... Жаңа көрермендер де бар, бірақ екеуінің пікір, талғамы екі түрлі. Ескі көрермендер салмақты, сол кездің өлеңіне құлағы, көзі үйренген. Ал қазіргі көремен мағыналы шумақты талдағаннан, езу тартқызатын жерлерін дұрыс көреді. Қазіргі қазақ жастары әдеби талдауға саяздау. Оған ақпарттың көптігі де себеп шығар, өйткені көрген, естіген нәрсемізді дұрыс, бұрыс деп ажыратып жатпаймыз.
Мектепте қазақ тілі, әдебиеті сабғы жеткілікті сияқты. Өзім сол мамандықты оқыдым, бәлкім басқа мамандықта оқытылмайтын болар?! Әдеби талдау оқытылуы керек шығар деп ойлаймын. Өйткені оқыған кітабың, көрген кино, естіген әңгімеңнен керегін ала білуі керек. Ал көргенін талдай алмайтын жастар кері идеологияның құрбаны болып кетіп жатыр.
Қарашаш Есенбай: Осы тұста айтыскер емес, жастармен жұмыс істейтін маман ретінде ойыңызды білгім келеді. Оның үстіне бір сұқбатыңызда «қазақи адамды іздеймін» деген екенсіз. Қазақи адамды, оқиғаны сараптай алатын жасты қалыптастыру үшін жастар орталығы нендей қызмет атқарып жатыр және атқаруы керек?
Дәурен Ақсақалов: Бұл тек «Жастар орталығының» қолыннан келетін шаруа емес. Оған мектептен бастап, барлық қоғам ат салысуы керек. Себебі адамның қалыптасуы бітпейді. Руханиаттың дамуына әсер ететін барлық фактор алға жылжуы керек. Сол кезде жастардың сауаты артады деп ойламын.
Бізде қазір компьютердің тілін және шет тілдерін білсе, сауатты жастар дейтін болдық. Бірақ мен олардың ішінде қазақ тілін елемейтіндердің көбін білемін. Салтың мен ұлтың оны қызықтырмайды да. Шетелге барып, сенің туыңмен бір суретке түскеніне мәз.
Қарашаш Есенбай: Солай қазақ тіліне менсінбеушілік танытқандармен түсініспеушілік болған кездер бар ма?
Дәурен Ақсақалов: Бар! Мен Отырардың баласымын, біз жақта бәрі қазақша сөйлейді, тіпті орыстардың өзі келін түсірсе, бетешар жасайды. Бәлкім содан болар, маған елдегінің бәрі қазақша сөйлеу керектей болып тұрады. Бірақ олай емес екеніне қазір көзіміз жетті ғой. Ондай түсініспеушіліктер студент кезімде қазақша сөйлеуін талап еткен кездерімде болды.
Ал қызмет кезінде ондай болмады, өйткені тіл мәселесі шешімін тауып келеді. Оны қоғам талап етіп тұр ғой, сондықтан қазақ тілін білмейтіндердің ауасы тарылып келеді. Алдағы үш жылда мемлекеттік қызметте қазақ тілін білмейтін адам болмайтын шығар деп ойлаймын.
Қарашаш Есенбай: Жандарбек Бұлғақовпен сұқбаттасқанымда, ол «Мен суырып салып айтысуды қолдаймын. Бірде айтыстың алдында осындай талап қойған 3-4 ақын ғана болдық, қалғаны келіспеді. Келісіп айтысуды таңдады» деп еді. Өзіңіз қай тараптасыз?
Дәурен Ақсақалов: Осы сұрақ ендігі барлық ақынға қойылған болар. Олар да тура осы жерде қипақтаған шығар...
Иә, екі айтыс та бар. Көбіне келісіп айтысу бірінші кезеңде болатын шығар, өйткені қарсыласың кім болатыны алдын ала айтылады ғой. Бірақ «келісіп айтысыңдар» деген талап болмайды.
Тек екі ақын бір бірімен жақын болса ғана, хабарласып келісіп алады. Ал бейтаныстау ақындар болса, «бара көрерміз» дейді. Ал барып, бірінші кезең біткеннен кейін қарсылас анықталады. Бірақ сол жерде де келісіп үлгеретіндер болады. Негізі мықтылар соңына дейін барады.
Өзім келісіп те, келіспей де айтысып көргенмін.
Қарашаш Есенбай: Өзіңіз «Алтын домбыраға» қатыспапсыз. Бір сұқбатыңызда «Спорттың шыңы олимпиада болса, айтыстың шыңы – алтын домбыра» деп пікір білдірген екенсіз. Оның жеңімпазын чемпион деп алсақ болатын шығар?! Дегенмен ол доданың аясында бір кездері айтарлықтай дау дамай болды, оның үстіне ол жердегі чемпионды бірнеше қазылар ғана шешеді. Кейбіріне халық көңілі толмайды да. Осы тұрғыда бұл шыңның құндылығы қандай?
Дәурен Ақсақалов: Одан басқа нені қарастыра аламыз? Қазірше, шыңы сол болып тұр. Оның құндылығы белгілі бір деңгейге жеткенін анықтайтын мәре. Оның шарты бойынша жыл ішіндегі айтыстарға қатысқан мықтылар додаға түседі.
Сондықтан оны шың деп қабылдаймын және солай қалғанын да қалаймын. Одан өзге не деп әспеттеуге болады?
Қарашаш Есенбай: Жазба поэзияға қаншалықты көңіл бөлесіз?
Дәурен Ақсақалов: Бір кісідей жаза аламын, бірақ оны жинақтамайды екенмін. Кітап шығару туралы мүлде ойламаппын.
Қарашаш Есенбай: Сөзіңіздің басында «адам қалыптасып бітпейді» дедіңіз. Ол үшін ұзақ уақыт қажет. Бірақ өзіңіз қалыпасқан Дәуреннің образын қалай сипаттар едіңіз?
Дәурен Ақсақалов: Қалыстпасқан Дәурен... оған әлі біраз оқу керек, сол кезде көреміз. Бірақ енді табиғаттан берілген мінезден сабыры да бар, керек кезінде атойлап шығатын мінезі бар, шығармашылыққа ден қойып, бірнеше жылдан кейін кітап жазатын Дәуренді көремін. Бірақ қызмет қуатын Дәуренді елестете алмаймын.
Қарашаш Есенбай: Қай Дәурен болмасын, бастысы - өзіндік орны мен бағасын қалыптастырған Дәуренді көргіміз келеді. Әңгімеңізге көп рақмет!
Автор: Қарашаш Есенбай
Фото: Жеке мұрағаттан
ERNUR.KZ
