Ағылшын тілінен (bullying) аударғанда - ҚОРҚЫТУ деген сөз.
фото: psyhologika.ru
Кейбір балалар агрессия көрсетсе, кейбіреулері керісінше, тұйықталып, құлшынысы төмендейді, мұның соңы суицидке апарып тіреуі де мүмкін.
Екі жағдайда да баланың мінез-құлқы өзгереді.
Буллинг сөзі ағылшынша bullying сөзінен алынған. Қазақша баламасы «қорқыту». Яғни, бұл кейбір балалардың басқаларға қарсы агрессиясы, егер күш теңсіздігі орын алса және жәбірленуші оған қаншалықты зиян тигізетінін көрсетсе. Қорқыту әрқашан физикалық шабуылда көрініс табады деп айту қиын, психологиялық қысым жасау арқылы да буллингтің көріністерін байқай аламыз. Зорлық-зомбылықтың жиі кездесетін түрлері ауызша қорлау, зұлымдық және әдепсіз әзілдер, мазақ ету, ар-намысына нұқсан келтіру, жәбірленушінің тарапына қауесеттер мен өсектердің таралуы, бойкот (қорқытудың ең қауіпті түрлерінің бірі, өйткені қалғандары жиі суицидке әкеледі).
Буллер деген кім?
Буллерлер-агрессор ретінде әрекет ететін балалар. Қорқыту процесінде олар күш позициясында болса да, іс жүзінде б да қанағатсыз. Бұл мінез-құлықтың себебі көбінесе отбасындағы проблемалар болып табылады.
Мектептегі қорқытуға кім қатысады?
Қорқыту бастауыш және орта мектептерде жиі кездеседі. 10-11 сыныптарда ми құрылымдарының жетілу процестері мен жасөспірімдердің өзін-өзі реттеу қабілеті аясында ол біртіндеп жоғалады. Буллингте үш негізгі рөлдер бар.
1)Булли (қорқытуды ойлап табады және басқарады),
2)Бақылаушылар (жанжалдан тыс, бірақ агрессорларды мақұлдайды немесе айыптайды)
3)Жәбірленуші.
Жанжалға қатысушылар мен бақылаушылардың рөлдерін бөлудің пайдасы жоқ. Өкінішке орай, қорқыту жағдайында шеттетілген позицияны ұстанудың да өз өзін қорғауға ешқандай пайдасы тимейді. Тек буллинг бір сыныпта екі балаға «әсер етпеуі» мүмкін, шабуыл жасаса да, бақылаушылар аз емес, кейде үлкен жарақат алады. Психологияда тіпті «бақылаушының жарақаты» деген термин бар. Көбінесе бала жалғасып жатқан зорлық-зомбылықты бақылау тәжірибесін өз бетінше жеңе алмайды.
Қорқыту жәбірленушінің ғана емес, сонымен бірге үнсіз куәгерлердің позициясындағы балалардың да психикалық денсаулығына зиян тигізеді.
Егер бала қорқытудың құрбаны болса, не істеу керек?
Қорқытудың құрбаны отбасының әл-ауқатына, ата-анасының қамқорлығына және даму деңгейіне қарамастан кез-келген бала бола алады. Ересектер қорлау жағдайларын елемеуі маңызды, тіпті агрессия әлі балаларына бағытталмаса да.
фото: lifelogy.ru
Қорқытуды қалай тануға болады және ол не үшін қауіпті?
Егер бала жәбірленуші болса, бірақ бұл туралы тікелей айтпаса, қорлау туралы басқа физикалық және психологиялық белгілерден болжауға болады.
Іштің және кеуденің себепсіз ауыруы; мектепке барғысы келмеу және нашар үлгерім; жүйкесі ширығып, ашуланып шыға келу; энурез; қайғылы көріністе болады, мазасыздық, мұңаю, селқостық; ұзақ депрессиялық күй; жиі суық тию және басқа аурулар; жалғыздыққа бейімділік, қарым-қатынасқа құлықсыздық; тәбет проблемалары; шамадан тыс сәйкестік пен сақтық.
Мектептегі қорлау – буллер мен жәбірленуші арасындағы ғана мәселе емес, барлық қатысушылар үшін ең жағымсыз салдарға әкеледі.
Буллингке ұшыраған студенттер депрессияға ұшырайды, психикалық бұзылулардың дамуына бейім және өз-өзіне қол жұмсауға тырысуы да жиі кездеседі. Агрессор балалар мектеп үлгерімінде қиындықтарға тап болады, қылмыстық бейімділікке ие болады және педагогикалық ұжымды сабақ жүргізудің орнына тәртіпті сақтауға мәжбүр етеді.
Буллингтің куәгерлері көбінесе жәбірленушінің орнында болудан қорқады және буллерлерге қосылып кетуі мүмкін. Немесе олардың мәселелеріне араласпағаны үшін өздерін кінәлі сезінеді және бақылаушы позициясынан жарақат алады. Осылайша, мектептегі қорқыту бүкіл білім беру жүйесін бұзады, жалпы шиеленісті, иеліктен шығаруды және қатыгездікті тудырады.
Буллингпен қалай күресуге болады?
Жасөспірімдерді қорқыту-бұл күрделі тәсілді қажет ететін мәселе. Мектептегі буллингпен баланың жалғыз өзі күресе алмайды, оған шамасы да жетпейді, қалай әрекет етуді де түсінбеуі қалыпты. Бірақ барлық тараптар, яғни ата-аналар, мұғалім және оқушының өзі бірігіп күрессе, мұндай келеңсіздікті жеңіп шығуға болады. Буллингке тап болғандар, психолог-мамандардың көмегіне жүгінуден ұялып, бас тартпағаны жөн.
Егер сіздің балаңыз буллер болса, не істеу керек?
Көбінесе буллерлер отбасында зорлық-зомбылыққа ұшыраған балалар, сондай-ақ өткен психо-травматикалық сәттерді бастан өткерген балалар болады. Егер әкесі баланы үйде ұрып-соғып, қорлайтын болса, онда келесі күні ол әлсіз сыныптастарына күш көрсетіп, әкесінің қылығын қайталауға тырысады. Мұндай балаға мамандардың көмегі қажет, бірақ бастысы сіздің үйіңізде не болып жатқанын талдау.
Буллер эмпатияның төмендеуімен бірге өзін-өзі жоғары бағалайтын және оның әрекеттерін жақсы білетін кездер болады. Мұндай балаға қатаң тыйым сала отырып, оның әрекеттерінің салдары қалай болатынын түсіндіру қажет. Бұл туралы онымен сөйлесіңіз. Жәбірленуші немесе агрессор ретіндегі тәжірибеңіз туралы айтыңыз. Баланың айналасына назар аударыңыз, ол ересек достарының зорлық-зомбылығына ұшырайды ма? (кейде үнемі мысқыл сөздер жеткілікті).
Маманмен кеңескеннен кейін сіз балаңызбен болған жағдай туралы қалыпты түрде сөйлесе аласыз.
Баланың өзі агрессор болмас үшін басқа адамдардың шекараларына деген эмпатиясы мен құрметін дамытыңыз. Бірақ егер қандай жағдай болмасын, сіздің балаңызға үнемі сыныптастары шабуыл жасаса-мектепті немесе оқу формасын өзгерту арқылы оны жарақаттан қорғаңыз.
Дайындаған: Г.Жұмаділдаева,
Тағы да оқыңыз:
ӨМІРЛІК ПОЗИЦИЯ деген не? Оның қандай түрлері бар?
