БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН КІТАП ЖАЗУ — ЕҢ ҮЛКЕН ЖАУАПКЕРШІЛІК

Қазіргі заманда балалар әдебиетінің маңызы бұрынғыдан да артып отыр. Себебі ақпарат тасқыны, гаджеттер мен әлеуметтік желілер заманы баланың қиялын, ойлау жүйесін, рухани әлемін өзгертті. Баланы бүгін кітап оқуға тарту оңай емес. Ал егер ол балаға арналған кітаптың алғашқы парағын ашса, ол кітап оның өмірлік серігіне, рухани ұстазы мен досына айналуы тиіс. Сондықтан балаларға арнап жазу — жазушы үшін ең нәзік, ең жауапты, ең күрделі шығармашылық миссия.

Бала әлеміне кіру – жазушының ең қиын сынағы

Бала — өз әлемінің иесі. Ол өмірді ересектерше қабылдамайды, оның ойы таза, сенгіш, шынайы. Сол себепті балаларға жазатын қаламгер ең алдымен баланың жүрегін түсіне білуі керек. Баланың көзқарасы мен логикасына ересектердің ұғымын күштеп тықпалау – ең үлкен қателік.

Балалар жазушысы — психолог, педагог, суретші әрі философ болуға тиіс. Ол балаға үйрету үшін емес, балаға сезіндіру үшін жазады. Себебі бала ақыл емес, жүрек арқылы қабылдайды.

Балалар әдебиетінің негізгі мақсаты — тәрбиелеу емес, ояту

Кейбір ересектер балалар кітабын тәрбиелік құрал деп қана қарайды. Бірақ жақсы балалар кітабы — тәрбие емес, сезім мен қиялды ояту құралы.
Бала кітап оқығанда «мен осылай істеуім керек» деп емес, «мен де осылай сезінгім келеді» деп ойлауы керек.

Мысалы, Антуан де Сент-Экзюперидің «Кішкентай ханзадасы» — балаларға арналған ертегі сияқты, бірақ оның философиялық тереңдігі кез келген ересекті ойландырады.
Кітаптың сиқыры да осында: балаға түсінікті, бірақ әр оқырман жасына қарай жаңа мағына табады.

Сол сияқты Алдар көсе, Қожанасыр, Ер Төстік туралы ертегілерде де ұлттың рухы, тапқырлығы мен әділдікке ұмтылысы бар. Олар баланың дүниетанымын ұлттық сана арқылы қалыптастырады.

Қазақ балалар әдебиетінің алтын қазығы

Қазақ әдебиетінде балаларға арналған туындылардың тарихы терең. Ыбырай Алтынсарин балаларға тұңғыш қазақ тілінде оқу құралын жазып, жас ұрпақты еңбексүйгіштікке, адалдыққа, ізгілікке баулыды. Оның «Кел, балалар, оқылық!» өлеңі — бүгінге дейін мәнін жоғалтпаған рухани үндеу.

Бейімбет Майлиннің, Сәбит Мұқановтың, Мұзафар Әлімбаевтың, Бердібек Соқпақбаевтың, Сұлтан Қалиұлының, Оразақын Асқардың, Қадыр Мырзалиевтің балаларға арналған шығармалары – қазақ әдебиетінің мәңгі классикасына айналды.

Әсіресе Бердібек Соқпақбаевтың «Менің атым Қожасы» – қазақ баласының мінезін, арманын, қателігін, бірақ сонымен бірге ізгі жүрегін дәл бейнелеген шығарма. Қожа – шынайы бала. Ол қателеседі, ашуланады, армандайды, бірақ әділдікке ұмтылады. Дәл осы шынайылық пен өмірлік реализм оның бейнесін мәңгі есте қалдырды.

Балаларға арналған кітап – ұлттық рухты жеткізуші

Балалар әдебиетінің басты миссиясы — ұлттың мәдени кодын, дәстүрін, рухани құндылығын жеткізу. Бала өз халқының ертегісімен, аңызымен, мақал-мәтелімен сусындамаса, ол тамырынан ажырап қалады.
Сондықтан қазақ жазушылары балаларға арнап жазғанда, ең алдымен, ұлттық бояуды, тіл тазалығы мен ұлттық ерекшеліктерді сақтауы тиіс.

Мысалы, қытай жазушысы Цао Вэньсюань өзінің шығармаларында Қытай халқының дәстүрін, қарапайым ауыл өмірін, баланың ар-намыс пен достыққа адалдығын бейнелей отырып, бүкіл әлемнің балаларын тәнті еткен.

Шынайылық пен қарапайымдық – балалар кітабының өзегі

Бала өтірікке сенбейді. Ол жасандылықты бірден сезеді. Сол себепті балаларға арнап жазылған туындының тілі қарапайым, бірақ көркем, сюжеті жеңіл, бірақ мәнді болуы керек.

Мысалы, әлемдік балалар әдебиетінің жауһары Астрид Линдгреннің «Үйдің төбесінде тұратын Карлсон» шығармасы тым қарапайым оқиғаға құрылған: бір баланың дос іздеуі. Бірақ сол қарапайым сюжеттің астарында достық, мейірім, жалғыздық тақырыптары жатыр.

Қазіргі заман жазушысы нені ескеруі керек?

Бүгінгі балалар – цифрлық дәуірдің балалары. Олар визуалды, жылдам қабылдайды, эмоцияны сурет пен қозғалыс арқылы сезінеді. Сондықтан қазіргі балалар кітабының форматы да жаңаруы тиіс.

Мәселен, көрнекілік пен иллюстрацияны алайық. Бала мәтінді емес, алдымен суретті көреді. Жақсы иллюстрация баланың қиялын оятады. Мысалы, жапон суретшісі Хаяо Миядзакидің мультфильмдері – визуалды ертегінің үлгісі. Ол әр кадрды кітап иллюстрациясындай етіп салған.

Шығармада қысқа форма, айқын оқиға болса, баланың назары тез ауысады. Әр бөлім қысқа, динамикалы болуы керек.

Балалар әдебиетінде мейірім мен үміттің рөлі зор. Қазіргі қоғамда баланың жанын қорқыныш емес, сенім арқылы тәрбиелеу қажет.

Заманауи тақырыптар да күн тәртібінен түспеуі тиіс. Дәстүрлі ертегілермен қатар экология, цифрлық қауіпсіздік, достық, кибербуллинг сияқты жаңа тақырыптар да қамтылуы керек.

Балалар жазушысының моральдық жауапкершілігі

Балаларға арналған кітап жазу – жай кәсіп емес, рухани аманат. Себебі әрбір сөз баланың санасына із қалдырады.
Жазушының әр кейіпкері, әр оқиғасы, тіпті күлкі мен әзілі де — тәрбиенің көрінісі.

Мысалы, Дисней студиясының мультфильмдері әлем бойынша миллиондаған балаға әсер етеді. Сондықтан әр кейіпкердің мінезі, әрекеті, тіпті киімі мен сөйлеу мәнері психологиялық тұрғыдан мұқият ойластырылады. Бұл — мәдени жауапкершіліктің көрінісі.

Балаға арналған кітаптың сапасы – елдің келешегі

Ұлттың рухани деңгейін оның балалар әдебиетінен тануға болады.
Жапонияда әр баланың өз жасына сай әдеби сатысы бар: 3–5 жасқа арналған ертегі, 6–8 жасқа арналған хикая, 9–12 жасқа арналған реалистік проза. Әр сатыда тілдік және моральдық жүк біртіндеп артады.
Сол жүйелілік ұрпақтың әдеби талғамын ерте қалыптастырады.

Қазақстанда да соңғы жылдары балалар әдебиетіне жаңа леп келді. «Балапан», «Әдебиет порталы», «Атамұра», «Мазмұндама» сияқты жобалар жас авторлардың шығармаларын насихаттауда. Бірақ әлі де кәсіби әдеби сараптама, редакциялық мектеп, сапалы иллюстрация жетіспейді.

Баланың рухани әлемін қорғау – жазушының миссиясы

Қазіргі балалар шетелдік комикстер мен мультфильм кейіпкерлерін жақсы таниды, бірақ өз халқынымыз ертегілеріндегі батырлар мен кейіпкерлерді ұмытып қалуы мүмкін екендігінен қорқатынымыз да жасырырын емес.
Демек, бүгінгі қазақ жазушысының басты міндеті — ұлттық кейіпкерді қайта ояту, жаңа заманға бейімдеп, оны баланың сүйікті бейнесіне айналдыру.

Қазақ ертегілеріндегі кез келген кейіпкерді қазіргі оқырманға заманауи, экологиялық немесе ғылыми-фантастикалық сюжет арқылы жаңаша ұсынуға болады. Олардың әрбірінің өзіндік ерекшелігі, ұлттық өзгешелігі бар екенін балаларға ұығндыра білудің бір жолы - осы балалар шығармасының үлесінде жатыр. Негізгі мақсат — рухын жоғалтпай, мазмұнын жаңарту.

Балалар әдебиеті — ұлттың болашақ санасын қалыптастыратын алтын арқау.
Балаларға арналған кітап жазу — тек әдемі сөз жазу емес, баланың жүрегіне із қалдыру.
Жазушының әр сөзі – дән. Ол ертең ұлттың ойы мен мәдениетіне айналады.

Сондықтан балаларға арналған әр кітап — үлкен жауапкершілік, ұлт алдындағы борыш.
Өйткені бір жақсы кітап мың сөзден де артық тәрбиелейді, бір жылы кейіпкер мың ақылдан да әсерлі.

Балаға арнап жазған әр кітап – болашаққа жолдаған хат. Ол хатты ашатын ұрпақтың жүрегі таза, көзі нұрлы болса, елдің ертеңі де солай жарық болады.

Ж.Кеңес.