АРЫСТАНМЕН АЛЫСҚАН: Африкадағы ЕҢ ТАНЫМАЛ ТАЙПА КҮРКЕДЕ ӨМІР СҮРЕДІ

иллюстрациялық фото: ашық дереккөзден

«Қазіргі африкалық тайпалар» деген сөзді естігенде не жайлы ойлайсыз? Қызыл жамылғылардағы арық қара нәсілді ер адамдар, өте жоғары секіре алатын және шапшаң адамдардың фотосуреттері мен видеолар ма? Әлде, басынан аяғына дейін түрлі-түсті моншақтар тағынған әйелдер мен сөздері қайталана беретін дәстүрлі әндер ме? Боялған шаштар, ағаш қару ұстаған саятшылар, Саваннаның ортасындағы арық сиырлары бар шаруалар?

Мұның барлығы Африканың байырғы тұрғындарын еске түсіретін факторлар. Бірақ, мұндай өмір сүру салтын әлі де қолданатындар бар екен. Олар өркениеттен табанды түрде бас тартып, ата-бабалары секілді өмір сүріп келе жатқанАфрикадағы ең танымал Маасай тайпасының тұрғындары.

Танзанияға барған адамдар әуежай маңынан талғампаз қара жігіттер мен саяхатшыларды қарсы алатын қыздарды кездестіреді. Үлкен қалалар мен жағажайларда адамдар дәстүрлі киімдермен — қызыл және көк жамылғылармен жүреді. Олардың қолдары мен мойындары моншақтармен безендірілген және ақша үшін камераға түсуге келіседі. Дегенмен, дүние үшін мұндай қадамға баратындардың арасынан нағыз маасайлар сирек кездеседі.

Сондай-ақ, мұнда моншақ пен ағаштан жасалған көптеген әшекейлер сататын кәдесый дүкендері мен базар бар. Ол жерден сұранысы мол түрлі-түсті шарфтар мен көрпелерді табу қиын болмайды. Қала саудагерлері де шетелдіктерге не ұнайтынын біледі. Яғни, Маасай мәдениеті бүкіл Шығыс Африканы қоректендіріп отыр деген сөз. Себебі, Танзания мен Кенияда осы көшпелі тайпаға байланысты тауарлар сұранысқа ие.

МААСАЙ ТАЙПАСЫ ТУРАЛЫ АДАМДАР НЕ БІЛЕДІ?

Маасайлар туралы кинолар мен ақпараттарда: «Африка туралы деректі фильмдер мен көптеген ойын-сауық бағдарламаларында маасайлардың Саваннадағы уақытша елді мекендерде тұратын көшпелі малшылар екені айтылады. Сіз оларды қалаға апара алмайсыз. Себебі, олар заманауи технологиялардан бас тартқан. Маасайлар қызыл шапан киеді және оларға басқа киім қажет емес. Бойлары ұзын және арық маасайлардың қолында ұзын таяқтар болады. Бірақ олар қандай да бір себептермен жиі секіреді. Бұл олардың көңіл көтеретін салты немесе маңызды рәсім екен. Олар бір-бірімен және басқа тайпалармен үздіксіз соғысып келе жатыр. Сонымен қатар, бұқаның қанын ішеді және арыстандарды құлату арқылы нағыз жауынгерлердің батылдығын дәлелдейді» - деп жазылған. Бірақ, мұның қаншалықты рас екені белгісіз.

Бір анығы – шалғайда өмір сүретін заманауи маасайлар тайпалық қауымдастықтардың дәстүрлеріне адал, мал шаруашылығымен өмір сүреді, жазуды және оқуды білмейді, қылыштарды, найзалар мен садақтарды жақсы қолданаты, үйкеліс арқылы от жағады және адамдардың өркениет арқылы үйренгенінің бірде-бірін іс жүзінде қолданбайды.

МААСАЙ – ТАНЗАНИЯ МЕН КЕНИЯНЫҢ БАЙЫРҒЫ ХАЛҚЫ

«Маасай» сөзі «маа тілінде сөйлейтін адам» деген мағынаны білдіреді екен. Деректерге сүйенсек, бұл тілді маасай тайпаларын құрайтын кем дегенде оннан астам этникалық топ қолданады. Сондықтан ауылдан ауылға өткенде әртүрлі диалектілер кездеседі. Бірақ, ағылшын және суахили Танзанияның ресми тілдері болғандықтан, көптеген маасайлар оларды да меңгерген. Әсіресе, қалалар мен туристік аймақтарға жақын орналасқан елдімекендерде кеңінен таралған.

Маасай – Қазіргі Африкадағы шамамен 3000 тайпаның бірі. Олар сыртқы әлеммен барлық байланыстарды үзілді-кесілді қабылдамайтын, мүлдем байланыссыз күн кешетін халықтардың қатарына кірмейді. Алайда, олар көршілерінен бөлек тұрады, өз тілінде сөйлейді, ұлттық дәстүрлерді құлшыныспен сақтайды, төлқұжаттары жоқ және «өзіміздік» деп санайтын аумақтарда еркін жүреді.

Маасай тайпалары негізінен үлкен ұлттық саябақтардың жанында қоныстанған. Бұл аймақ Масаиланд (Maasailand) деп аталады. Оған Кениядағы Ұлы рифт аңғарының бір бөлігі және Серенгетиден Килиманджароға дейінгі Танзанияның солтүстігі кіреді.

ҚАЗІР ҚАНША МААСАЙ ӨМІР СҮРЕДІ?

Танзания мен Кения елдеріндегі маасайлардың есебін жүргізу қиынға соғады екен. Өйткені, жекелеген тайпалар үнемі көшіп жүреді. Бірнеше жыл бұрынғы Кениядағы санақ кезінде шамамен 1,2 миллион маасай бар екені анықталған. Дегенмен, олардың нақты саны белгісіз. Қазір екі миллионға жуықтауы ықтимал.

Жалпы, бұл тайпаның өкілдері шенеуніктердің өз өмірлеріне қол сұққанын ұнатпайды екен. Олардың ойынша бұл әдеттегі әдет-ғұрыпты бұзады.

ҚАЗІРГІ МААСАЙЛАР ҚАЛАЙ ӨМІР СҮРЕДІ?

Қалыптасқан қатал тарихи имидж бен әскери әдет-ғұрыптарына қарамастан, маасайлар бүгінде өте бейбіт халық ретінде айтылады. Барлық ер адамдар белгілі бір сәтте жауынгерге айналатын болса да, бейбітшілікті құрметтейді. Маасайлар өздерімен бірге ауыр таяқтар мен қысқа қылыштар алып жүреді. Бірақ, олар сирек қолданылады. Өйткені, олар іс жүзінде ешкіммен ұзақ уақыт бойы күреспеген.

Саваннаның қазіргі тұрғындары туралы ең басты түсінік – олар малшы болып қала береді. Сиыр мен ешкі табындары – олапды асырайтын жалғыз құндылық.

Көптеген дереккөздерде маасайлар жартылай көшпелі халық ретінде айтылады. Олар өз табындарын жайып, кейде қоныстанған жерлерден шығып, жаңа жайылымдарға көшеді. Егер сиырларға тамақ жеткілікті және адамдар аман болса ауыл бірнеше жыл бойы бір жерде тұрақтай алады. Ал, шөп қоры жуырда таусылатынын білсе немесе мұнда біреу қайтыс болса, ақсақалдар басқа жерге көшуді бұйырады. Кейбір отбасылар жайылымдарды арнайы кезек бойынша келесі маусымға оралу үшін күзетеді екен.

МААСАЙЛАРДЫҢ ҮЙ САЛУ ПРИНЦИПІ – КӨҢ ЖӘНЕ ТАЯҚТАР

Маасайлардың әдетті үйлері жіңішке және икемді шыбықтармен тоқылады. Ашылып, жабылатын есіктер қарастырылмаған, жол қалдырылған. Қабырғалардың сырты мен іші дымқыл топырақпен араласқан көңмен сыланған. Тропиктік жағдайда үнемі су тапшылығы пайда болатындықтан, батпақ жасауға сиыр зәрі қолданылатын көрінеді. Шатырлар да осы қарапайым қоспамен сыланып, құрғақ шөппен жабылады.

Мұндай тұрғынүй ыстықтан, сондай-ақ жаңбыр мен желден қорғайды. Әрине, ыстықта көң тез кебеді және жарылып кетеді. Содан кейін маасайлар қайта жөндеп, қабырғалар мен шатырларды қосымша қабаттармен нығайтады. Бұл күнделікті еңбекті қажет ететін тұрақты процесс.

МААСАЙЛАР НЕМЕН АЙНАЛЫСАДЫ?

Тайпаның басты және жалғыз қамқоршысы — мал. Маасайлар сиыр, ешкі және қой өсіреді. Сіз олардан құс таба алмайсыз. Ал, егіншілік олар үшін үшін лайықсыз кәсіп болып саналады.

Сиырлар – маасай үшін өмірдің мәні. Олардың саны неғұрлым көп болса, әлеуметтік мәртебе соғұрлым биік болады. Отбасының және бүкіл ауылдың әл-ауқаты сиырлардың санына тікелей байланысты. Ересек ер адамдар табындарды жайылымға шығарып, оларды күзетеді. Ұлдар мұны ерте жастан үйренеді. 4-6 жасында ұлдарды ешкілерді бағуға жалғыз жібереді. Егде жастағы адамдар ірі қара бағады.

Сиырларды тайпа әйелдері сауады. Олар барлық шаруашылық жұмыстарды орындайды: су және отын қорын жасайды, жарылған қабырғаны жөндейді, кішкентай балаларға қамқорлық жасайды және ауылда өмір сүру үшін қажет нәрсенің бәрін жасайды. Бисерден зергерлік бұйымдар жасайды.

Масай қоғамы патриархалды. Дәстүрлердің қатаң сақталуын ақсақалдар қадағалайды. Айтпақшы, ер адамдар мұндай дәрежеге ерте қол жеткізеді. Бұл 30 жастан кейін болуы мүмкін. Жауынгерлер мәртебені көтеру рәсімінен өтіп, кіші ақсақал болғаннан кейін олардың міндеттері қысқарады: сыртқы келбетін дұрыстап, ауылды символдық түрде қорғап, кеңестерге қатысады, әйелдер мен жасөспірімдерге нұсқаулар беріп, өрістен келген сиырларды санайды. Сондай-ақ, жергілікті барларда демалу және көңіл көтеру үшін қалаға баруға құқық алады.

ТАЙПАДАҒЫ ӨМІР САЛТЫ

Қоғамдық жүйе бойынша қанмен байланысқан бірнеше отбасы әулет болады. Мал және басқа мүлік ортақ болып, кланның әрбір мүшесі қабылданған ережелерді сақтайды және ортақ міндеттер мен артықшылықтарды бөліседі. Ал, клан басшысы өз кезегінде қоғамдастықтың барлық мүшелерінің әрекеттеріне жауап береді.

Кланның барлық еркектері кезек-кезек сиырлар мен ешкілерді жайылымға апарып, суару шұңқыр іздейді, ұрлықтан және арыстандардың, барыстар мен гиеналардың шабуылынан қорғайды. Әйелдер жұмысы бірге жасалады. Олар үйлерді жөндеумен, сиыр сауумен, тамақ дайындаумен, бала күтімімен айналысады, сонымен бірге су мен отын үшін бірге жүреді. Бай ауылдарда жүктерді тасымалдау үшін есектер қолданылады. Соңғы уақытта ең озық маасайлар мототехникаға ие болып жатыр.

Жас ер адамдар үшін басқа рулардан мал ұрлау қалыпты жағдай болып саналады. Ежелгі наным-сенімде барлық сиырлар мен ешкілерді құдай тек өз халқына берген, демек, маасайдың жер бетіндегі барлық малды иеленуге құқығы бар. Бірақ, барлық басқа қылмыстарға айыппұл салынады. Егер жас жауынгер басқа рудың мүшесіне шабуыл жасаса, онда бүкіл ауыл сиырмен айыппұл төлеуге мәжбүр болады. Ал, мұндай құнды мүлікті ысырап ету қиын жағдай.

БАЛАЛАРДЫ ТӘРБИЕЛЕУ

Балалар өздігінен жүруді үйренгеннен кейін бірден ешкілердің кішкентай табындарын бағуды бастайды. Тіпті, 3 жасар балалардың өзі мал бағады екен. Жыртқыштар жақындаған жағдайда олар ересектерді шақырады. 8-10 жасқа қарай жас шопандар ешкілер мен қойлардың үлкен табындарын бір күнге алып кетеді. Бұл малшылардың тұқым қуалайтын дәстүрлері.

Қыздар да ерте жастан бастап үлкендерге көмектесу міндетін атқарады. Демек, балалар қатал тәрбиеленеді деген сөз. Мысалы, баланы қателік үшін ұру дұрыс және пайдалы деп саналады. Өйткені, олардың ойынша балалардың балалық шағы қаншалықты ауыр болса, өскенде соғұрлым күшті жауынгер немесе төзімді жұмысшы бола алады.

Бүгінгі таңда Танзанияның мемлекеттік органдары мен ағартушылық миссиялары бар әртүрлі ұйымдар көшпенділердің балаларына кем дегенде бастауыш білім беруге тырысады. Кейбір ұлдар мен қыздар кейде арнайы мектептерге барады. Бірақ, ақсақалдар мұндай жұмысқа қарсы. Оның себебі – «Егер өсіп келе жатқан жұмысшылар күндерін мектептерде өткізсе, табындармен кім айналысады?» деген ой.

МААСАЙДЫҢ ДӘСТҮРЛЕРІ МЕН РӘСІМДЕРІ

Маасайлар ұстанатын әдет-ғұрыптың бірі – тұңғыш балалардың төменгі тістерін жұлу. Бұл кішкентай қыздардың әдемі және табиғи безендірілуі болып саналады. Ұлдарды тағы бір сынақ күтіп тұрады, ол – өрт іздері рәсімі. Яғни, олар ыстық көмір үстімен жалаңаяқ және қолмен жүру арқылы өздерінің ерік-жігерін сезінуі керек.

Сондай-ақ, балаларға татуировка жасау дәстүрлері бар. Ал, ұлдар мен қыздар жеті жасқа толғанда, құлақтарын теседі. Мұнда бұл процедура өте ауыр өтеді. Өйткені, құлақтың жұмсақ тіні ғана емес, шеміршек те тесіледі. Содан кейін тесік жасалып, ол біртіндеп үлкейе береді. Ол үшін ағаш және моншақ әшекейлері қолданылады.

МААСАЙ ЖАУЫНГЕРЛЕРІ ҚАНДАЙ ҚАРУ ҚОЛДАНАДЫ?

Тайпа жауынгерлері үнемі полюс, қынаптағы қысқа қылыш, таяқ қару немесе лақтыруға арналған таяқша ұстап жүреді.

Полюс жаяу жүру және бақташылық міндеттерін орындау кезінде тірек таяғы ретінде пайдаланылады. Себебі, маасайлар ұзақ қашықтықты жүріп өтуге қабілетті. Сондай-ақ, олар сиырлары жайылып жүргенде саваннаның ортасында ұзақ уақыт тұрып тұрады. Ал, сүйенетін таяқ оларға шаршамай тұруға көмектеседі. Олар ешқашан еңкеймейді және жерде жатпайды.

Қазір кейбір жауынгерлер таяқтың орнына найзаны қолданады. Олармен далада жүру қауіпсіз. Өйткені, бұл аумақта кез-келген уақытта гиена немесе басқа да жыртқыш пайда болуы ықтимал. Жұқа және икемді найзаларына әр түрлі пішіндегі темір ұштар бекітіледі. Тиісінше, маасай жауынгерлері үнемі найза лақтырып жаттығады. Ең мықтылары найзаны 100 метрге дейін лақтыра алады екен.

Қысқа қылыш әрқашан белдегі қынапта болады. Бұл әр маасайдың әрқашан өзімен бірге болатын міндетті атрибуты. Танзаниядағы әуе компаниялары маасайлықтардың бұл қаруды тіпті ұшақта алып жүруіне рұқсат берген. Қылыш қалың әрі тұтқасыз болуы мүмкін. Бірақ маасайлар оны қалай қолдану керектігін біледі. Бір қызығы – оладың қылышы жүгіргенде де жамбастарынын түспейді және жауынгерге ешқашан кедергі жасамайды.

Жебелері бар ағаш садақтар да жиі қолданылады. Көп жағдайда оны пайдаланудың қажеті жоқ, бірақ алыс елді мекендерде оның пайдасы тиеді. Кішкентай жыртқыштарды жебелермен қуып жіберуге болады. Олардың көмегімен құстарды немесе бөкендерді де аулайды. Танзанияда аң аулауға қатаң тыйым салынғанына қарамастан, маасай тайпасының өкілдеріне артидактилдердің кейбір түрлерін аулауға рұқсат етіледі.

Атыс қаруын сақтауға және алып жүруге қатаң тыйым салынған. Бұл маасайға енгізілген ресми заңдардың тағы бір шектеуі.

Маасайлардың туабітті жауынгерлер екендігі тек тарихи анықтама ғана емес, сонымен қатар, іс жүзінде дәлелденген дағды. Өз ауылдарынан кетіп, жалдамалы еңбекке келісетін маасай еркектері көбіне ұлттық саябақтарда, шалғайдағы қонақүйлерде және басқа туристік аймақтарда немесе тіпті жеке күзетші ретінде жұмысқа орналасады.

МАСАЙЛАР НЕ ЖЕЙДІ

Сүт пен ет маасайлар өмірінде ерекше бағаланады. Бірақ, көбіне ешкі мен қой етін тұтынады. Өйткені сиырларды тамақ үшін сою қылмыс болып саналады. Көшпелі жауынгерлердің әдеттегі мәзірінде жемістер мен көкөністер жоқ.

Жақында бұл африкалықтар өздерінің дәстүрлеріне тән емес өнімдерді сынап көрді. Ең біріншісі – жүгері ұны, олар оны сатып алады және сүтке қосады да жарма жасайды. Күріш, картоп, қырыққабат және басқа да ауылшаруашылық өнімдері диетаға енеді. Бұл кейбір кландардың шағын көкөніс бақтарын өсіре бастауына ықпал еткен. Жалпы, маасай мәдениеті табиғатқа қарсы қылмыс болып саналатын егіншілікке қарсы.

Тағы бір дәстүр – еркектер тамақ дайындамайды, тіпті әйелдерге көмектеспейді. Олай болған жағдайда ласталған тамақ болып саналады. Бірақ, Моран жауынгерлері бөлек тұру үшін ауылдан кеткенде қарын тойдыру үшін ғана тамақ жасай алады.

МААСАЙ ТУРАЛЫ ТАНЫМАЛ СҰРАҚТАР: ШЫНДЫҚ ПА, АҢЫЗ БА?

Ғаламторда маасай тайпасының әдет-ғұрыптар туралы көптеген расталмаған ақпарат бар.

МААСАЙЛАРДЫҢ АРЫСТАН АУЛАЙТЫНЫ РАС ПА?

Маасайлардың өз күштерін дәлелдеп, нағыз жауынгер атануы үшін арыстандарды өлтіретін әдеті бар деген пікір кең таралған. Мамсай – қорықпайтын жауынгерлер. Бұрын оларда арыстанды аулаудың екі түрі болған: жеке және топтық. Бірінші жағдайда, мал жайып жүргенде арыстан пайда болған кезде аңды жеңуге мәжбүр болады. Ал, топтық түрі жауынгерлерге арналған бәсекелестік рәсімнің бір бөлігі.

Маасай әрқашан жануарларға адал болған. Олар арыстанмен жекпе-жекті ашық жазықта, яғни тең жағдайда ұйымдастырды. Мұндайда жауынгер тек найза, кейде қалқан қолданады. Маасай заңына сәйкес, құрғақшылықтан шаршаған, сондай-ақ уланған немесе торға түскен арыстанды қудалауға тыйым салынады.

Арыстандар саны азая бастағаннан кейін, маасайлар арыстандарды аулау тәжірибесін тоқтатып, аңшылар олардың қорғаушыларына айналды. Егер жыртқыш жайылып жүрген малға немесе маасай ауылына шабуыл жасаса, қорғаныс кезінде ғана арыстанды өлтіруге болады.

МААСАЙЛАР ШЫНЫМЕН ЖАНУАРЛАРДЫҢ ҚАНЫН ІШЕ МЕ?

Сиыр қаны – шикі сүт және ет сияқты маасай диетасындағы дәстүрлі тағам. Бүгінде маасайлар ерекше рәсімдер кезінде ғана малдың қанын ішеді. Бұқа мен сиырдың қаны немесе сүтпен араласқан қан сүндеттеу процедурасынан өткен науқасқа, босанған әйел мен жасөспірімге ғана беріледі. Сондай-ақ, қан егде жастағы ер адамдарға алкогольді сусын ішкеннен кейінгі мас болу әсерін жеңуге көмектеседі. Қанды көбірек тұтыну үшін сүтпен араластырады. Мұндай сусын балғын және ашытылған түрде қолданылады. Оған жүгері ұнын да қосуға болады.

МААСАЙЛАР ПЛАНЕТАДАҒЫ ЕҢ БИІК АДАМДАР ЕКЕНІ РАС ПА?

Маасай халқы өкілдерінің орташа биіктігі 190,5 сантиметр деп саналады. Бұл көрсеткіш маасай этникалық тобын тутси халқымен бірге ең жоғары деңгейге көтереді.

Дайындаған: Б.Мейірханұлы,

ERNUR.KZ

Тағы оқыңыз:

БҰҒЫҒА ТИІСКЕН АДАМ ӨЛІМ ЖАЗАСЫНА КЕСІЛЕДІ: ЖАНУАРЛАР ӨМІР СҮРЕТІН қалаларды білесіз бе?

ТОЛЫҚ ӘЙЕЛДЕР ЕРЕКШЕ БАҒАЛАНАТЫН 9 МЕМЛЕКЕТ: "Салмақты" қыздар ғана тұрмысқа шыға алатын елдер бар